احمد دانش، آغازگر انقلاب فکری در بخارا

احمد دانش در تاریخ ادبیات و افکار اجتماعی و سیاسی بخارای قرن نوزدهم میلادی یکی از افراد برجسته و نامدار به‌شمار می‌رود. اندیشه‌های پیش‌گامانۀ آثار ادبی و فلسفی احمد دانش در بیداری فکری و ملی بسیاری از روشن‌فکران آن دوره نقشی بارز داشته است. در این مقاله پس از بیان شرح‌حال مختصر این متفکر اصلاح‌گرا، نقش او در بیداری فکری مردم بخارا بررسی شده است. دانش در سال ۱۸۲۶م در بخارا دیده به جهان گشود. پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی به یکی از مدارس بخارا رفت و پس از اتمام تحصیلات به خدمت دربار امیر بخارا درآمد. بعدها به پترزبورگ رفت و در آنجا با پیشرفت علمی و فرهنگی روسیه آشنا شد و پس از بازگشت، پیشنهاد اصلاحات کلی سیستم دولت‌داری امارت بخارا را مطرح کرد که با مخالفت امیر مواجه شد و سبب تبعید او گردید. دانش در سال ۱۸۸۵م به بخارا بازگشت و به تألیف و تدوین آثار فلسفی و ادبی مشغول شد و در همان‌جا تألیف کتاب پرمحتوای خود، نوادرالوقایع، را به آخر رساند. این کتاب در بین اهل و ادب شهرت بی‌اندازه‌ای یافت. احمد دانش در اثر دیگری با نام رسالۀ تاریخی تنها راه اصلاح امارت فرتوت بخارا را سرنگون کردن آن با زور دانست. اندیشه‌های جسورانۀ احمد دانش نه‌تنها بر روشن‌فکران معاصر و هم‌سال او تأثیری بزرگ داشت، بلکه برای بیداری جوانان ترقی‌خواه آن زمان نیز عاملی مهم گردید.